Οστρακισμός – Η πρώιμη ασπίδα της Δημοκρατίας

Όταν ο Κλεισθένης καθιέρωσε το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αθήνα, η ανάμνηση της τυραννίας του Πεισιστράτου και των γιων του ήταν ακόμα νωπή. Ο φόβος πως το νεοσύστατο πολίτευμα της ελευθερίας θα μπορούσε να ανατραπεί ανά πάσα στιγμή, ήταν το ισχυρότερο και βαθύτερο κίνητρο για την καθιέρωση τους θεσμού της εξορίας. Ο Αριστοτέλης μας λέει ότι μέσω της διαδικασίας του οστρακισμού οι Αθηναίοι απομάκρυναν από την πόλη τους οποιονδήποτε είχε αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή απ’ όση πρέπει είτε λόγω πλούτου είτε λόγω γνωριμιών. Όταν οι Αθηναίοι εξοστράκιζαν κάποιον, δεν τον τιμωρούσαν για κάποιο έγκλημα. Άλλωστε τα εγκλήματα δικάζονταν στα δικαστήρια. Ήταν μία προληπτική ενέργεια για τον περιορισμό του κινδύνου της τυραννίας.

Η διαδικασία γινόταν κάθε χρόνο, στις αρχές της άνοιξης στην εκκλησίας του Δήμου, υπό την προϋπόθεση πως είχαν σε προηγούμενη συνέλευση αποφασίσει πως ήθελαν να γίνει οστρακισμός. Οι πολίτες έγραφαν σε ένα όστρακο (κομμάτι κεραμικού) το όνομα εκείνου που ήθελαν να διώξουν από την πόλη και τα έριχναν μέσα σε υδρίες. Αν το όνομα κάποιου βρισκόταν γραμμένο σε περισσότερα από 6000 όστρακα, τότε ο πολίτης αυτός έπρεπε να εγκαταλείψει την πόλη μέσα σε δέκα μέρες. Ο Πλούταρχος, και μόνο αυτός, ισχυρίζεται πως όλα τα όστρακα έπρεπε να είναι 6000 και όποιος συγκέντρωνε τα πιο πολλά εξοριζόταν. Πιθανότερη όμως είναι η πρώτη εκδοχή.

Ο «εκκηρυχθείς» μπορούσε να επιστρέψει μετά από δέκα χρόνια και να συνεχίσει τη ζωή του στην πόλη, αφού η περιουσία του παρέμενε άθικτη. Πολύ συχνά, όμως, η Αθηναίοι ανακαλούσαν από την εξορία σπουδαίες προσωπικότητες όταν χρειάζονταν τις υπηρεσίες τους. Με την πάροδο των ετών, ο εξοστρακισμός χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο από την παράταξη που είχε την εξουσία. Ήταν ένας εύσχημος και καθ’ όλα νόμιμος τρόπος να απομακρύνουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους.

Ο θεσμός δεν είχε πλέον λόγο ύπαρξης μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, καθώς ο φόβος της τυραννίας είχε παρέλθει. Ο κίνδυνος τώρα δεν προερχόταν από ένα άτομο, αλλά από τους ολιγαρχικούς, μία ολόκληρη παράταξη. Ο θεσμός τυπικά υπήρχε, αλλά οι Αθηναίοι δεν αποφάσιζαν πια να τον εφαρμόσουν. Αντ’ αυτού καθιέρωσαν τη «Γραφή Παρανόμων». Μπορούσε δηλαδή ένας πολίτης να μηνύσει κάποιον, επειδή εισηγήθηκε έναν νόμο που έρχεται σε σύγκρουση με κάποιον προηγούμενο. Ο τελευταίος που εξορίστηκε (απ’ όσο γνωρίζουμε) ήταν ο δημαγωγός Υπέρβολος, ο διάδοχος του Κλέωνα στη φιλοπολεμική παράταξη το 417 π.Κ.Χ.

Τρεις ενδιαφέρουσες περιπτώσεις οστρακισμού

Ο Αριστείδης ο δίκαιος, που παραήταν μετριοπαθής

Οι Αθηναίοι τον λάτρεψαν για τον ακέραιο χαρακτήρα του και του έδωσαν το παρατσούκλι «δίκαιος». Ήταν ο συντηρητικός ηγέτης της παράταξης των αγροτών, οι οποίοι υπηρετούσαν ως οπλίτες στον στρατό, και είχε ως αντίπαλο τον σπουδαίο Θεμιστοκλή, ηγέτη της παράταξης που υποστήριζαν οι φτωχοί θήτες, οι οποίοι υπηρετούσαν στο ναυτικό. Το πολιτικό όραμα του Αριστείδη ήταν η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και η επίτευξη διαρκούς ειρήνης με τη Σπάρτη.

Οι Αθηναίοι πείστηκαν να εξορίσουν τον αξιαγάπητο στρατηγό, επειδή πείστηκαν πως για το συμφέρον της πόλης τους όφειλαν να υποστηρίξουν το πρόγραμμα του Θεμιστοκλή, δηλαδή την ενίσχυση της ναυτικής δύναμης. Ο Αριστείδης, με τις συντηρητικές του ιδέες αντιτασσόταν έντονα σε αυτό το πρόγραμμα και οι Αθηναίοι τον εξορίζουν το 483 π.Κ.Χ. Μετοικεί στην Αίγινα, όπου έμεινε μόνο 3 χρόνια. Ο Θεμιστοκλής τον καλεί πίσω λίγο αργότερα, και οι δυο άνδρες συνεργάζονται στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Το 479 π. Χ ο Αριστείδης εκλέγεται και πάλι στρατηγός και ηγείται στη μάχη των Πλαταιών.

Τα χρόνια που ακολούθησαν, ο Αριστείδης ασχολήθηκε με τα οικονομικά της Αθηναϊκής Συμμαχίας, ταξιδεύοντας συχνά στις συμμαχικές πόλεις. Όταν πέθανε, ετάφη με όλες τις τιμές στο Φάληρο, ο γιος του Λυσίμαχος έλαβε αποζημίωση από το δημόσιο και οι κόρες του προικίστηκαν από την πολιτεία, εφόσον ο ίδιος δεν είχε αφήσει καθόλου δική του περιουσία.

Ο Θεμιστοκλής, που παραήταν φιλόδοξος

Δέκα χρόνια αργότερα, έρχεται και η σειρά του σπουδαίου Θεμιστοκλή, να δει το όνομά του στα όστρακα. Αυτή τη φορά οι Αθηναίοι πείσθηκαν από τον Κίμωνα, ο οποίος ασκούσε πολιτική συμφιλίωσης με τη Σπάρτη.

Η βαθύτερη αιτία της εκδίωξης του Θεμιστοκλή βρίσκεται στο μίσος που έτρεφαν γι’ αυτόν οι Σπαρτιάτες, από την εποχή που εξαπατώντας τους προέβη παρά τις αντιρρήσεις τους στην ανέγερση των Τειχών. Τώρα, λοιπόν, που ο Κίμων, ο φίλος των Λακεδαιμονίων, ήταν στα πράγματα, η ενδυνάμωση του Θεμιστοκλή θα έθετε σε κίνδυνο τις ομαλές, αλλά πάντα εύθραυστες, σχέσεις των δύο ισχυρών πόλεων. Αυτό με τη σειρά του θα έκανε αδύνατη την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας από τον περσικό ζυγό. Ο Κίμων έπεισε τους Αθηναίους για την ορθότητα του πολιτικού του προγράμματος και το 473 π.Κ.Χ ο Θεμιστοκλής εξορίστηκε. Στην απόφαση των Αθηναίων βοήθησε η φήμη πως ο Θεμιστοκλής, σε συνεργασία με τον Παυσανία, είχε έρθει σε μυστικές συνεννοήσεις με τους Πέρσες, προκειμένου να ολοκληρώσει το σχέδιό του για την απόλυτη κυριαρχία της Αθήνας. Λαμβάνοντας υπόψιν τους τον απρόβλεπτο και φιλόδοξο χαρακτήρα του Θεμιστοκλή, οι Αθηναίοι φοβήθηκαν πως, αν δεν τον σταματούσαν, δεν θα ήταν πια δυνατό να τον ελέγχουν. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν η φήμη εναντίον του Θεμιστοκλή, την οποία είχαν διαδώσει οι Σπαρτιάτες, είχε κάποια υπόσταση.

Ο Θεμιστοκλής εγκαταστάθηκε στο Άργος, από όπου θα αναγκαστεί να φύγει αργότερα αντιμετωπίζοντας την εχθρότητα των Σπαρτιατών. Θα καταλήξει στην αυλή του νέου Πέρση βασιλιά, του Αρταξέρξη, ο οποίος θα του παραχωρήσει τα εισοδήματα από τρεις περιοχές της Μ. Ασίας.

Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως πέθανε από ασθένεια, αλλά μια άλλη εκδοχή λέει πως ήπιε δηλητήριο όταν ο βασιλιάς του ζήτησε να τον βοηθήσει να καταπνίξει την επανάσταση των Αιγυπτίων, επειδή αυτό θα ήταν εις βάρος της Αθήνας.

Ο Κίμων, που παραήταν φιλοσπαρτιάτης

Αλλά ούτε και ο Κίμων γλίτωσε από την κατάρα του όστρακου. Μία δεκαετία αργότερα, η Σπάρτη ζητά βοήθεια από την Αθήνα για να αντιμετωπίσει μία εξέγερση των ειλώτων. Οι Αθηναίοι αποφασίζουν να στείλουν 4000 οπλίτες με επικεφαλής τον Κίμωνα. Όμως, «όταν φάνηκε πως η Ιθώμη (εκεί είχαν καταφύγει οι είλωτες) δεν θα έπεφτε με έφοδο, οι Σπαρτιάτες φοβήθηκαν μήπως, αν μείνουν εκεί πολύ καιρό οι Αθηναίοι, οι οποίοι ήταν τολμηροί και προοδευτικοί, παρασυρθούν από τους πολιορκημένους της Ιθώμης και επιχειρήσουν κανένα πραξικόπημα. Γι’ αυτό τους απομάκρυναν, μόνους αυτούς από όλους τους συμμάχους.» Η προσβολή ήταν πολύ μεγάλη για τους περήφανους Αθηναίους, οι οποίοι μόλις έμαθαν για τη συμπεριφορά των Σπαρτιατών, στράφηκαν προς την αντιπολίτευση και εναντίον του Κίμωνα, που πλήρωνε τώρα ακριβά τη φιλία του προς τους Λακεδαιμόνιους. Η απογοήτευση και η οργή που ένιωθαν οι Αθηναίοι, ακόμα και οι υποστηρικτές του Κίμωνα, ήταν πολύ μεγαλύτερη από την αγάπη τους για αυτόν. Το 461 π.Κ.Χ ο Κίμων εξοστρακίζεται, και ανοίγει ο δρόμος για την λαμπρή σταδιοδρομία του ηγέτη της αντίπαλης παράταξης, του σπουδαίου Περικλή.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Κίμων, μολονότι είναι ακόμα εξόριστος, θα πολεμήσει μαζί με τους οπαδούς του στο πλευρό των υπόλοιπων Αθηναίων που προσπαθούν να αποκρούσουν μία αιφνιδιαστική επίθεση των Σπαρτιατών στην Τανάγρα. Οι φίλοι του θα σκοτωθούν όλοι πολεμώντας, ο αθηναϊκός στρατός υφίσταται πανωλεθρία, αλλά και οι Σπαρτιάτες έχουν υποστεί τέτοια ζημιά που αναγκάζονται να επιστρέψουν στην πόλη τους.

Αυτή η χρονιά (457) η Αθήνα καθιερώνεται ως κυρίαρχη ναυτική δύναμη, η Αθηναϊκή Ηγεμονία σταθεροποιείται και η άμυνα της πόλης είναι πανίσχυρη. Ο Κίμων εγκαταλείπει και πάλι την Αθήνα, για να επιστρέψει το 451 που λήγει οριστικά η περίοδος της εξορίας του. Σκοτώθηκε ή πέθανε από ασθένεια τον επόμενο χρόνο (450) στην Κύπρο, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Κιτίου (σημερινή Λάρνακα), που ήταν ναυτική βάση των Περσών.

Η φήμη των τριών αυτών σπουδαίων πολιτικών δεν σπιλώθηκε επειδή εξοστρακίστηκαν. Ο οστρακισμός δεν θεωρείτο ατιμωτικός, όπως η «φυγή», που ήταν ποινή οριστικής εκδίωξης κι επιβαλλόταν μετά από δίκη. Ήταν ένας θεσμός που επέτρεπε στους πολίτες να απομακρύνουν εκείνον που σε μία κρίσιμη στιγμή εμπόδιζε λόγω της ισχύος του ένα πρόγραμμα που εκείνοι θεωρούσαν επιβεβλημένο. Κι όταν συνέβαινε να αποδειχθεί λανθασμένη η απόφασή τους, με μεγάλη ευκολία ανακαλούσαν τον εξόριστο. Μπορεί οι παρατάξεις να χρησιμοποίησαν τον οστρακισμό ως εργαλείο εξόντωσης των αντιπάλων τους, αλλά και πάλι, δεν μπορούσαν να το χρησιμοποιήσουν μόνοι τους. Έπρεπε να πείσουν 6000 πολίτες!

Ο Πλούταρχος, εξετάζοντας τον μοναδικό θεσμό του οστρακισμού από απόσταση τεσσάρων αιώνων, μας δίνει και μία ψυχολογική ερμηνεία: Ο οστρακισμός ήταν «Φθόνου παραμυθία φιλάνθρωπος». Ήταν ένας τρόπος να θεραπεύεται ο φθόνος που θα μπορούσε εύκολα να οδηγήσει σε δολοφονίες πολιτικών αντιπάλων, όπως τόσο συχνά συνέβαινε σε άλλα πολιτεύματα. Στους δύο σχεδόν αιώνες της αθηναϊκής δημοκρατίας έχουμε μία μόνο δολοφονία πολιτικού ανδρός, του Εφιάλτη της παράταξης του Περικλή. Αλλά και γι’ αυτήν δεν γνωρίζουμε αν διαπράχθηκε από πολιτικό αντίπαλο ή οφειλόταν σε προσωπικές διαφορές.

Αρχαίες πηγές:

Θουκυδίδου, Ιστορία
Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Περικλής
Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία

Πηγή φωτογραφιών:

https://commons.wikimedia.org Ostraca Stoà of Attalus Museum, by Giovanni Dall’Orto
https://commons.wikimedia.org Themistocles Ostracon, by Marsyas